لزوم ارائه چشم‌انداز واقع‌بینانه و راهبرد‌های کلان هوش مصنوعی در ایران

احمدرضا شرافت اظهار کرد: تمرکز من بر ارائه تصویری کلان و واقع‌بینانه است، زیرا در طول زمان متوجه شده‌ام که دستیابی به تصویر کلان بسیار دشوار است و حتی زمانی که تصویر کلان به دست می‌آید، غالباً واقع‌بینانه نیست؛ بنابراین تأکید من بر کلان بودن و واقع‌بینانه بودن تصویر است و سپس به الزامات و راهبرد‌هایی که برای بالندگی این حوزه نیاز است، خواهم پرداخت.

این استاد دانشگاه مباحث خود را شامل پنج بخش اصلی معرفی کرد: تصویر کلان از فضای هوش مصنوعی در دنیای امروز، مولفه‌های شکل‌دهنده هوش مصنوعی در ایران، فرصت‌ها و چالش‌های اصلی هوش مصنوعی در ایران، الزامات کلان برای بالندگی هوش مصنوعی در کشور و راهبرد‌های عملیاتی برای رسیدن به این اهداف.

وی با اشاره به سردرگمی موجود در تعریف هوش مصنوعی در کشور توضیح داد: از هوشمندسازی گرفته تا هر نوآوری که نمادی از هوش داشته باشد، اغلب به نام هوش مصنوعی شناخته می‌شود، در حالی که با آنچه که هوش مصنوعی در دنیا شناخته می‌شود متفاوت است. لازم به ذکر است که اصطلاح هوش مصنوعی برای اولین بار در سال ۱۹۵۶ در کنفرانس دارتموث شکل گرفت و سال آینده هفتادمین سال شکل‌گیری این علم را تجربه خواهیم کرد. این علم در مقایسه با سایر علوم جوان است.

استاد دانشگاه تربیت مدرس، در ادامه به ماهیت هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: ویژگی بارز هوش مصنوعی این است که هدف مشخصی دارد؛ مأموریت آن ارائه راه حل برای مسائل و مشکلات واقعی است. اگر نتواند مسئله‌ای را حل کند، به هیچ وجه کاربردی ندارد. شرط لازم برای ارائه راه حل، فهم دقیق مسئله است. اگر فهم صحیحی از بیان مسئله نداشته باشیم، راه حل ارائه شده یا بی‌ربط است یا کاربردی ندارد. توسعه مدل‌های زبانی، یکی از ابزار‌های مهم برای فهم صحیح مسائل است و بدون این مدل‌ها، نمی‌توان به تحلیل درست هوش مصنوعی امروز پرداخت.

شرافت با اشاره به تحولات جهانی در زمینه هوش مصنوعی افزود: در سال ۲۰۲۴ بیش از ۲۵۸ میلیارد دلار در هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری شد که ۹۸ درصد آن توسط بخش خصوصی انجام شده است. بخش خصوصی اهداف مشخص اقتصادی دارد و دنبال تعالی معنوی نیست. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵ سرمایه‌گذاری‌ها از هزار میلیارد دلار فراتر رود.

وی همچنین به آمار‌های علمی اشاره و اظهار کرد: در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲۴۲ هزار مقاله در زمینه هوش مصنوعی منتشر شد و بیش از ۱۲۲ هزار پتنت (پتنت سندی مبنی بر اعطای حق مالکیت به مالک اختراع بوده و یکی از مهم‌ترین ابزار‌های مالکیت فکری است که به منظور حفاظت از اختراعات و نوآوری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد) ثبت شده است که ۷۰ درصد این پتنت‌ها مربوط به چین است. طبق گزارشی از دانشگاه MIT در تابستان ۲۰۲۵، تنها پنج درصد پروژه‌های هوش مصنوعی مولد به نتیجه می‌رسند و ۹۵ درصد شکست می‌خورند. این نشان می‌دهد که حتی با وجود پیشرفت‌های علمی، موفقیت در این حوزه نیازمند زیرساخت، برنامه‌ریزی و تعامل بین‌المللی است.

عضو فرهنگستان علوم درباره تأثیر هوش مصنوعی بر بازار کار گفت: هوش مصنوعی به شرکت‌ها امکان می‌دهد هزینه‌ها را کاهش دهند، کارایی را افزایش دهند و توسعه پایدار داشته باشند. نمونه بارز آن کاهش ۱۴ هزار نیروی انسانی در شرکت آمازون است؛ این افراد عمدتاً در زمینه نرم‌افزار فعالیت می‌کردند و جایگزینی آنها با سیستم‌های هوش مصنوعی موجب صرفه‌جویی قابل توجه شده است.

وی به نقش دولت‌ها و سیاست‌گذاری‌های کلان در توسعه هوش مصنوعی اشاره کرد و تأکید کرد: دولت‌ها باید انگیزه ایجاد کنند، تسهیلات فراهم کنند و موانع را بردارند. ایجاد مقررات محدودکننده، به ویژه برای کشور‌هایی که هنوز در حال توسعه هستند، می‌تواند موجب تحکیم عقب‌افتادگی شود. تجربه جهانی نشان می‌دهد محدودیت‌های بیش از حد، اثرات منفی دارد و کشور‌هایی مانند آمریکا و اروپا نیز با چنین چالش‌هایی مواجه بوده‌اند.

این استاد دانشگاه به وضعیت هوش مصنوعی در ایران پرداخت و توضیح داد: دو سال پیش گزارشی در اتاق فکر هوش مصنوعی فرهنگستان علوم ارائه شد که نشان می‌داد با وجود پیشرفت‌های پژوهشی و آموزشی، در زمینه ثبت اختراع، زیرساخت ارتباطی، سرمایه‌گذاری و فضای کسب و کار، وضعیت کشور مناسب نیست.

وی درباره اولویت‌های عملیاتی گفت: هوش مصنوعی باید به حل مسائل واقعی کشور کمک کند. حوزه‌هایی مانند بهداشت و درمان، مدیریت منابع آب و کشاورزی، آموزش و پرورش و تربیت نیروی انسانی از مهم‌ترین اولویت‌ها هستند. در آموزش، استفاده از هوش مصنوعی باید بر پرورش تفکر خلاقانه و یادگیری مفهومی تمرکز کند و نه صرفاً حفظ مطالب

شرافت بر اهمیت همکاری و تعامل بین‌المللی تأکید کرد و افزود: بدون بازار بین‌المللی، استارتاپ‌ها و پروژه‌های هوش مصنوعی نمی‌توانند رشد کنند. فرهنگستان علوم می‌تواند نقش میدانداری در ایجاد ارتباطات علمی و همکاری بین‌المللی داشته باشد، به ویژه با فرهنگستان علوم چین، هرچند این همکاری نیازمند تلاش و تعامل مستمر است.

وی در خصوص سیاست‌گذاری داخلی و زیرساخت‌ها توضیح داد: سیاست‌گذاری و ورود حاکمیت می‌تواند راهگشا باشد، اگر تسهیلات و مشوق‌های لازم فراهم شود و موانع برداشته شوند. اما اگر محدودیت ایجاد کند، می‌تواند موجب سردرگمی و عقب‌افتادگی مزمن شود. توسعه زیرساخت‌های پردازشی و ارتباطی، پرورش استعدادها، تشویق کارآفرینی و رعایت ملاحظات اخلاقی از الزامات ضروری اکوسیستم هوش مصنوعی هستند.

شرافت با اشاره به استفاده دانشجویان از هوش مصنوعی گفت: مطالعات میدانی نشان می‌دهد بیشتر دانشجویان از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، اما هنوز برخی اساتید با مفاهیم این حوزه آشنا نیستند. بنابراین، دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها به تنهایی کافی نیست و لازم است راهبرد‌های عملیاتی و زیرساختی تدوین شود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: تدوین سرفصل‌های آموزشی برای دوره ابتدایی و متوسطه، استفاده از هوش مصنوعی در آموزش عالی، تبیین نقش پردازش کوانتومی و هوش مصنوعی در پژوهش‌های دانشگاهی، تخصیص منابع و امکانات و هدف‌گذاری واقع‌بینانه از اصول اساسی موفقیت در این حوزه هستند. ثبات سیاست‌ها، پرهیز از سیاست‌زدگی و نظارت موثر بر اجرا، از دیگر ارکان موفقیت در توسعه هوش مصنوعی در ایران محسوب می‌شوند.